Deel I
Een roman is fictie. Het is een verhaal, en dat hoeft niet noodzakelijk waar gebeurd te zijn. In een historische roman verwachten we dat het historische kader juist is, maar we weten dat de personen fictief zijn, en zolang zij psychologisch geloofwaardig zijn, stoort ons dat niet. In sommige romans is er helemaal geen historisch kader. De Kronieken van Narnia van C.S. Lewis en In de ban van de Ring van J.R. Tolkien zijn meesterwerken met een duidelijk christelijke achtergrond, en in dat opzicht belichamen ze een diepere waarheid. Maar ze zijn niet waar gebeurd. Ze spelen zich af in imaginaire werelden. Ik heb mij nooit geroepen gevoeld te reageren op onjuistheden in een roman. Maar het moet eens de eerste keer zijn, zoals de maagd zei. Voor De Da Vinci Code van Dan Brown wil ik graag een uitzondering maken. Toen ik dat verhaal enkele jaren geleden begon te lezen, heb ik het na enkele hoofdstukken weggelegd, omdat ik het te oppervlakkig vond. Het leek me heel geschikt voor regisseurs van B-films, maar de pseudohistorische achtergrond was te dwaas om los te lopen. Het was bovendien een opeenstapeling van fouten. Meestal ergert mij dat niet buitensporig. Zelfs de goden strijden tevergeefs tegen de dwaasheid der mensen. Maar tot mijn verbijstering merkte ik dat vele mensen dat verhaal ernstig nemen. Niet alleen de elfjarigen aan wie ik catechese geef in mijn parochie - zij kennen natuurlijk alleen de film - maar ook volwassenen. Ook intellectuelen die beter zouden moeten weten. En vele gelovige katholieken lijken niet in te zien dat De Da Vinci Code een rechtstreekse en boosaardige aanval is op het katholicisme. De tv-reeks The X-files vond ik schitterende fictie, hoewel de feiten daarin natuurlijk volkomen verzonnen zijn. Maar de auteurs stelden hun reeks voor als een spannend verhaal, niet als een onthullende documentaire. Zij probeerden de kijker niet te misleiden door te beweren dat hun verhalen over buitenaardse wezens en complotten van het Pentagon of de CIA gebaseerd waren op ware feiten. De Da Vinci Code doet dat systematisch. De grens tussen feiten en fictie wordt hier niet gerespecteerd. Hier wordt op grote schaal bedrog gepleegd.
Massa's fouten Dan Brown schrijft heel zelfzeker, met veel flair, alsof hij een specialist is in alles. Hij overdondert de lezer met een massa technische en historische details, die een schijn van eruditie wekken, maar zelfs zijn technische feitjes kloppen dikwijls niet. Zijn informatie over de beveiligingsmaatregelen en -camera's in het Louvre is gebaseerd op films als The Pink Panther, niet op de realiteit. Hij schrijft over vliegtuigen alsof hij een geboren piloot is, maar net zoals de rest van de schijnkennis die in dit boek zo pronkerig wordt tentoongespreid is dat grotendeels bluf. Hij laat toestellen onmogelijke manoeuvres uitvoeren, en hij lijkt niet het verschil te kennen tussen zuiger- en turbinemotoren. Zelfs de eenvoudigste gegevens over vuurwapens zijn soms foutief. De Franse politie gebruikt in het boek opsporingsapparatuur die voorlopig alleen in spionagefilms bestaat, zoals GPS-apparaatjes ter grootte van een horlogebatterijtje. Volgens Brown zijn alle beschrijvingen van beroemde gebouwen waarheidsgetrouw, maar zelfs dat klopt niet altijd. Hij beweert bijvoorbeeld dat de piramide voor het Louvre op uitdrukkelijk verzoek van president Mitterand 666 glazen ruiten heeft, en hij suggereert een occult verband met het getal van het Beest uit Apocalyps, maar in werkelijkheid heeft die piramide heel prozaïsch 698 ruitjes, en Mitterand heeft zich - natuurlijk - nooit met het ontwerp ervan bemoeid. Zijn uiteenzetting over tarotkaarten is zeer onnauwkeurig. Hij goochelt heel oppervlakkig met wetenswaardigheden over de gulden snede, en hij verkondigt zelfs met veel aplomp dat die gulden snede terug te vinden is in de verhouding tussen het aantal mannelijke en vrouwelijke bijen in een bijenkorf. Maar dat is onzin. Zoals iedere imker weet is die verhouding trouwens helemaal niet constant. Zijn pseudowetenschappelijke en pseudohistorische uiteenzetting over de nulmeridiaan in Parijs is op verschillende punten helemaal foutief. Brown schrijft met bloedige ernst- c'est le cas de le dire! - dat bloeddruppels oplichten onder ultraviolet licht, maar dat kan alleen als je er eerst bepaalde chemicaliën aan toevoegt. Dat Noach een albino zou zijn geweest, staat niet in de bijbel zoals Brown suggereert, maar in een aanhangsel bij het apocriefe boek Henoch. De albino monnik die als huurmoordenaar optreedt voor Opus Dei is natuurlijk zeer fotogeniek en origineel als slechterik in een film, maar in werkelijkheid hebben albino's een zeer beperkt gezichtsvermogen. Niet echt ideaal voor een huurmoordenaar die mensen moet doodschieten. Bovendien moet een huurmoordenaar onopvallend in de menigte kunnen opgaan. Voor een albino is dat nogal moeilijk. Brown beweert dat zelfs de krachtigste computers weken nodig zouden hebben om alle codewoorden bestaande uit combinaties van tien cijfers te berekenen, terwijl zelfs een gewone huiscomputer dat in een paar minuten kan. Brown schrijft dat er op het concilie van Niceae slechts een kleine meerderheid van de deelnemers bereid was de goddelijkheid van Jezus te aanvaarden, maar in werkelijkheid was er bijna unanimiteit: 316 stemmen tegen 2. De Nag Hammadi-teksten zijn uiterst belangrijk voor de pseudoreligieuze onderbouw van De Da Vinci Code, maar de auteur lijkt te denken dat die documenten in 1950 zijn ontdekt, terwijl dat in 1947 was. Verder beweert hij dat de film The Last Temptation of Christ in Frankrijk werd verboden. Dat past mooi in zijn complottheorie over de alomtegenwoordige tentakels van Opus Dei en de katholieke kerk, maar het is gewoon niet waar. De film werd alleen verboden in Chili en in Israël. Anders dan Brown beweert was de dichter Alexander Pope niet aanwezig op de begrafenis van Newton. Hij kan er dus ook geen grafrede gehouden hebben. Jaren later schreef hij wel het beroemde grafschrift dat nog steeds op het monument voor Newton staat, en hij eerde de grote wetenschapper met de prachtige verzen:
"Natuur en natuurwet,
zo duister, uit 't zicht,
God sprak: Er zij Newton,
en ziet, er was licht."
In een gewone roman zouden dat allemaal onbelangrijke en vergeeflijke foutjes zijn. Maar De Da Vinci Code heeft de pretentie meer te zijn dan een gewone roman. De auteur beweert dat zijn fictie voor een groot deel op feiten gebaseerd is, en hij gebruikt die "feiten" als wapens voor een frontale aanval op de katholieke kerk en de authenticiteit van de evangelies. Als iemand zo slordig en zo oppervlakkig is met gegevens die in iedere encyclopedie geverifieerd kunnen worden, hoe geloofwaardig zijn dan zijn beweringen over complexe en subtiele kwesties als symboliek, gnostiek of de geschiedenis van het vroege christendom?
Complot Kort samengevat komt het grote complot uit De Da Vinci Code hierop neer.
Jezus en Maria Magdalena waren echtgenoten of geliefden. Zij was minstens even belangrijker als de apostelen zelf, en misschien nog belangrijker. Het was de bedoeling dat zij aan het hoofd van de kerk zou komen te staan, en niet Petrus. Na Jezus' dood was zij zwanger en zij moest naar Zuid-Frankrijk vluchten omdat Petrus haar wilde vermoorden. Daar bracht zij haar kind ter wereld. Dat kind werd de voorvader van de Merovingers. De eerste kerkvaders waren vrouwenhaters die niet konden verkroppen dat een vrouw zo'n belangrijke religieuze functie had vervuld, dus ze maakten haar zwart door haar als prostituee voor te stellen en ze vervalsten de evangelieteksten, zodat de rol van Maria Magdalena helemaal werd weggemoffeld en vrouwen geen plaats meer kregen in de kerkelijke hiërarchie. (Gelukkig werden er in de twintigste eeuw in Nag Hammadi nog enkele oorspronkelijke evangelieteksten teruggevonden die het bedrog aan het licht brengen.) Daardoor werden vrouwen in het christelijke westen eeuwenlang gedemoniseerd en als heksen verbrand. De Tempeliers ontdekten dat verschrikkelijke geheim tijdens de Kruistochten toen zij opgravingen deden onder de Tempelberg in Jeruzalem en daar onthullende documenten vonden die de waarheid over Maria Magdalena aan het licht brachten. Daarom werden ze op bevel van paus Clemens V van ketterij beschuldigd en uitgeroeid. De Priorij van Sion werd in de middeleeuwen opgericht om de afstammelingen van Maria Magdalena en Jezus te beschermen tegen de officiële kerk, die niet terugschrikt voor boekverbrandingen en moorden om dat allemaal in de doofpot te houden, want als die waarheid aan het licht kwam, zou de officiële kerk natuurlijk als een kaartenhuisje ineenstorten. Bij de grootmeesters van dit geheime genootschap vinden we naast enkele illustere onbekenden ook beroemdheden als de alchemist Nicolas Flamel, Botticelli, Leonardo Da Vinci, Robert Boyle, Isaac Newton, Victor Hugo, Claude Debussy en Jean Cocteau.
Gnostische geschriften Uit heel deze gefantaseerde geschiedenis zijn slechts enkele elementen waar. Het staat vast dat de Tempeliers inderdaad zijn uitgeroeid. En uit de Nag Hammadi-geschriften zou men inderdaad kunnen afleiden dat de betekenis van Maria Magdalena misschien verkeerd werd ingeschat. Het is best mogelijk dat zij een grotere rol heeft gespeeld in Jezus' verkondiging dan we tot nu toe aannemen. In de meest maximale hypothese zou men daaruit zelfs argumenten kunnen putten om vrouwen tot het priesterambt toe te laten. Maar zelfs die Nag Hammadi-teksten zeggen niets over een eventueel huwelijk tussen Jezus en Maria Magdalena en al helemaal niets over een kind. De Nag Hammadi-teksten zijn een schatkamer aan informatie over het vroege christendom. Waarschijnlijk zijn ze daar rond 367 in een aarden kruik begraven door de monniken van het Pachomiusklooster. Eigenlijk hadden ze vernietigd moeten worden omdat ze door de kerk als ketters werden beschouwd. Tot hier zouden de feiten nog kunnen passen in de alternatieve geschiedenis van de Da Vinci Code. Maar die teksten werden niet verboden om de rol van Maria Magdalena weg te moffelen of de vrouwen in de kerk te onderdrukken. Ze werden als ketters beschouwd omdat ze gnostisch waren. Tot zijn essentie teruggebracht was het gnosticisme gebaseerd op het geloof dat Christus aan sommige uitverkorenen, onder andere Thomas en Maria Magdalena, geheime kennis had doorgegeven, die onmisbaar was om spirituele verlossing te bereiken. Een typisch voorbeeld daarvan vinden in het begin van het Evangelie van Thomas. Jezus heeft Thomas apart genomen en hem ingewijd in een religieus geheim: "Toen Thomas echter weer bij zijn metgezellen terugkwam, vroegen zij: Wat heeft Jezus tegen je gezegd? Thomas zei tot hen: Als ik één van de woorden zeg die hij tegen mij sprak zullen jullie stenen nemen en naar mij werpen; en vuur zal uit de stenen komen en jullie verbranden." Die opvatting druiste regelrecht in tegen de officiële kerkelijke leer, die geloofde dat de verlossing als een genade voortkwam uit het kruisoffer van Christus. Het ging helemaal niet om de positie van de vrouw in de kerk, of om de rol van Maria Magdalena, zoals in De Da Vinci Code wordt verkondigd. Het ging om de afwijzing van het concept van de geheime of verborgen kennis, en om de andere, duistere goden waarin gnostici geloofden. De rol van Maria Magdalena, of ruimer, van vrouwen in de kerk, was voor zover we weten nooit de inzet van theologische conflicten bij de eerste christenen. Dat is een anachronistische projectie vanuit de twintigste eeuw. Of een regelrechte vervalsing van de geschiedenis. De echte ideeënstrijd in de eerste eeuwen van het christendom draaide niet om vrouwen, maar om fundamentele religieuze en theologische vragen. Moesten bekeerlingen eerst jood worden, en zich laten besnijden, voor ze christen konden worden? Moesten ze de joodse wet aanvaarden? En wat was de betekenis van het Oude Testament? Was dat achterhaald? Of bleef het een heilig boek, dat door de evangelies aangevuld en voltooid, maar niet vervangen werd? Een ander fundamentele kwestie was de vraag of Jahweh uit het Oude Testament wel dezelfde God was als de Vader waarover Jezus Christus predikte? Kon een zo meedogenloze, woedende, wraakzuchtige God wel dezelfde zijn als de liefdevolle God van Jezus? Nee, zegden sommigen, de God van Genesis is een onvolmaakte en zelfs boosaardige demiurg, die wel de materiële wereld heeft geschapen, met al zijn ellende en zijn lijden, maar hij is niet de liefhebbende, spirituele, volkomen geestelijke God van de christenen. Dat sloot aan bij de geheime kant van het gnosticisme: alleen dank zij overgeleverde geheime kennis zou de ziel in staat zijn aan het wrede oordeel van de demiurg en zijn archonten te ontsnappen, en binnen te treden in het hiernamaals waar Christus en de liefhebbende Vadergod heersten. De gnostici stonden hier op de rand van het polytheïsme. Of zelfs over de rand… Hier was al de kiem aanwezig van de denkrichting die later zou leiden tot de tragedie van de Katharen. En dan was er nog het Arianisme, dat de goddelijke natuur van Jezus ontkende. Het is natuurlijk verschrikkelijk jammer dat zoveel apocriefe religieuze teksten en evangelies zijn verbrand, maar het was zeker geen complot om de vrouwen eronder te houden, Maria Magdalena te belasteren of haar seksuele relatie met Jezus - binnen of buiten het huwelijk - geheim te houden. Dat is puur verzinsel.
"De slechtheid van voortplanting" Wie De Da Vinci Code gelooft, zal zeker denken dat die gnostische teksten een feministische lofzang zijn op de vrouw, dat Maria Magdalena op alle bladzijden prominent aanwezig is, en dat er op een positieve en evenwichtige manier over seksualiteit wordt geschreven. Maar wie een soort gnostisch Hooglied verwacht, zal bedrogen uitkomen. De houding tegenover seksualiteit, en tegenover het aardse leven in het algemeen, is veel negatiever dan in de gewone evangelies. Ik geef hier slechts enkele voorbeelden uit de Nederlandse vertaling van Slavenburg en Glaudemans, in 1994 uitgegeven bij Ankh Hermes. In het Geheime Boek van Johannes lezen we in een gesprek over de zondeval (blz. 114): "De Verlosser glimlachte en zei: 'De slang leerde hun te eten van de slechtheid van voortplanting, lust, en verderf, omdat dit hem van nut is.'" In De Wijsheid van Christus (blz. 235) wordt de seksuele daad omschreven als "de onreine wrijving die er is van het verschrikkelijke vuur dat van hun vleselijk deel kwam. Vertrap hun kwade bedoeling." Dat klinkt niet echt als een lofzang uit Hooglied. Het ligt wel helemaal in de lijn van de meeste teksten uit de Nag Hammadi-geschriften: de materiële wereld, seksualiteit en voortplanting zijn valstrikken van de demiurg of van boosaardige machten om zielen van licht gevangen te houden in de dierlijke materie. Elders op die bladzijde lezen we een duistere passage over "het tekort in het vrouwelijke", en dat klinkt ook niet echt feministisch. In het Boek van Thomas de Kampvechter - waarschijnlijk geen gladiator, maar een zeer strijdbare christelijke prediker - worden seksualiteit en lichamelijkheid ronduit dierlijk genoemd (blz. 220): "…. zal in verval raken en vergaan en heeft geen hoop op leven meer, omdat het lichaam dierlijk is. Zoals het lichaam van de dieren vergaat, zo zullen ook deze vormen vergaan. Want komen zij niet voort uit de geslachtsgemeenschap, net als bij dieren?" En verder (blz. 225) "Wee jullie die de seksualiteit, die tot het vrouwelijke behoort, en de ontuchtige geslachtsdaad minnen." In een andere context zou men kunnen hopen dat dit alleen op sodomie slaat en niet op gewone heteroseksualiteit, maar de rest van de tekst laat het ergste vrezen.
De Geest of de Maagd Op één punt zijn de gnostische teksten wel "vrouwelijker" dan de klassieke: de Heilige Geest wordt gelijkgesteld met de Sophia Sapienta, de personificatie van de wijsheid uit de klassieke Oudheid. In het verlengde daarvan wordt de maagdelijke geboorte van Jezus ontkend, want hoe zou een vrouwelijke Geest een maagd kunnen bevruchten? Maar de Sophia Sapienta als vrouwelijke wijsheid is in het katholicisme ook zeer prominent aanwezig. Alleen wordt ze niet met de Geest geïdentificeerd, maar met de Heilige Maagd Maria. Het verschil is eerder gradueel dan essentieel. En Maria Magdalena? Wie Dan Brown ernstig neemt, zou verwachten dat zij alomtegenwoordig is en bijna op elke bladzijde de plak zwaait. Maar dat blijkt niet uit de teksten. Zeker, zij wordt samen met de apostel Thomas als één van de uitverkoren leerlingen beschouwd, aan wie Jezus een deel van zijn geheime leer toevertrouwde. In dat opzicht speelt zij een grotere rol dan in de gewone evangelies. Maar dat is slechts een gradueel verschil. Er staat nergens dat zij de minnares of de echtgenote van Christus was, zoals Dan Brown zeer stellig beweert, en al helemaal niet dat zij zwanger was toen Hij sterf aan het kruis. Al die speculaties zijn gebaseerd op twee details. Het eerste is de term "metgezellin" waarmee Maria Magdalena wordt aangeduid, bijvoorbeeld in het Evangelie volgens Filippus (blz. 179): "Drie vrouwen trokken altijd met de Heer op: Maria, zijn moeder, zijn zuster en Maria Magdalena, die zijn metgezellin wordt genoemd." Volgens Brown hebben kenners van het Aramees vastgesteld dat die term "echtgenote" betekent. Maar daarmee bewijst hij alleen zijn eigen verschrikkelijke onwetendheid: het Evangelie volgens Filippus is in het Koptisch geschreven en vertaald in het Grieks. Er komt geen Aramees aan te pas. Overigens schijnt Brown ook te denken dat de Nag Hammadi-teksten op boekrollen zijn geschreven, terwijl het in werkelijkheid codices zijn. En dan is er natuurlijk het vers waar Brown en consorten zich met een bijna obsessieve fascinatie op toespitsen: "[Jezus hield op een andere wijze] van Maria dan van [de andere] leerlingen, en hij kuste haar vaak." (blz. 185)
De fantastische kus James Robinson is emeritus hoogleraar Religie en hoofdredacteur van de Nag Hammadi Library. Hij is een autoriteit inzake de geschiedenis van het vroege christendom en hij stond aan het hoofd van de groep vertalers en andere geleerden die de Nag Hammadi-geschriften weer toegankelijk maakte voor moderne lezers. Zijn commentaar op Dan Browns sensationele benadering van de tekst is ronduit vernietigend. "Wie het volledige Evangelie van Filippus leest, ontdekt al snel dat de auteur lichamelijke seks als beestachtig van de hand wijst, het zelfs letterlijk met dierlijk gedrag vergelijkt. In de vroeger kerk was een kus een metafoor voor het baren. Er is veel te veel achter die kus gezocht. Die kus is ook wel de vredeskus genoemd en komt min of meer overeen met het ritueel in een moderne kerkdienst waarbij iedereen elkaar een hand geeft en zegt: 'De vrede van Christus zij met u.'". (Interview in Geheimen van de code - De mysteriën achter de Da Vinci Code ontsluierd van Dan Burstein, uitg Luitingh, blz. 160.) Robinson geeft geen voorbeelden van het gebruik van de kus als metafoor in Evangelie van Filippus, maar er zijn er meerdere. Een mooi citaat is: "Zo worden de volkomenen zwanger en baren door een kus. Daarom ook kussen wij elkaar. We worden zwanger door de genade die we elkaar mededelen." Het is duidelijk dat hier erotische en seksuele beeldspraak wordt gebruikt om een spirituele werkelijkheid te beschrijven. Overigens zijn Slavenburg en Glaudemans het niet eens met Robinson over de negatieve houding die Filippus aanneemt tegenover seksualiteit. Zij interpreteren dezelfde teksten veel positiever. Volgens Robinson waren de gnostici ook pragmatischer over de rol van vrouwen in hun kerken: "Zo waren hun opvattingen over vrouwen in de kerk meer gebaseerd op hun indruk van de kwaliteit van hun religieuze ervaringen, spirituele inzichten en zelfs visioenen hadden.[…] Dat gezegd zijnde, dient benadrukt te worden dat men bekende zaken niet moet inruilen voor speculaties. Zelfs met deze teksten in de hand is het niet raadraam de specifieke rol van Maria een invulling te geven die verder gaat dan wat in het Nieuwe Testamant over haar is vermeld - en het Nieuwe Testament zegt er helemaal niets over dat Jezus meer tijd doorbracht met Maria Magdalena dan met de andere apostelen. Dan komen we terecht in een sfeer van wishfull thinking en daar dien je als historicus voor te waken." (Geheimen van de Code, blz. 162)
Oud of authentiek? Enkele teksten uit Nag Hammadi zijn waarschijnlijk ouder dan de canonieke evangelies, maar zijn zij ook authentieker? Geven zij de woorden van Jezus nauwkeuriger weer? Voor Dan Brown is dat vanzelfsprekend: de teksten van Nag Hammadi zijn echt, de andere zijn vervalst en misvormd door intrigerende, vrouwenhatende, bekrompen kerkvaders. Helaas, zelfs vele specialisten die heel hun leven aan Nag Hammadi hebben gewijd, zijn daar lang niet zo zeker van. De redacteurs en schrijvers van de Nag Hammadi-teksten werkten natuurlijk ook niet in een maatschappelijk en filosofisch steriele omgeving. Zij hadden óók hun eigen religieuze opvattingen en vooroordelen. Zij waren óók beïnvloed door de tijdsgeest en de politieke context waarin zij leefden, net zoals de schrijvers van de canonieke evangeliën. Over de Brief van Eugnostus , die is opgenomen in de Wijsheid van Jezus Christus, schrijven Slavenburg en Glaudemans bijvoorbeeld: "Het kan betekenen dat Eugnostus een ouder geschrift is dat later is 'gechristianiseerd'; opgesierd met de naam van Jezus in een dialoog met zijn leerlingen. Dat is niet vreemd, want hetzelfde is hoogstwaarschijnlijk gebeurd bij het Geheime Boek van Johannes. De gnostische inhoud wordt dan ingebed in een christelijke dialoog ten behoeve van ongetwijfeld christelijke lezers." (blz. 228). Hier wordt uiteraard een heidense gnostische inhoud bedoeld. Elders (blz. 218) waarschuwen de auteurs dat het Boek van Thomas de Kampvechter misschien "door latere redacteuren ascetisch ingekleurd is"
Ascetische mysticus?
'"Bovendien is het veel logischer dat Jezus getrouwd was, dan dat hij, zoals in de bijbel staat, vrijgezel was.'
'Waarom?', vroeg Sophie.
'Omdat hij jood was […] In die tijd was het volgens de etiquette bijna ondenkbaar dat een joodse man ongetrouwd was.'"
(De Da Vinci Code, Uitg. Luitingh, blz. 235)
Dit is nog het meest geloofwaardige argument dat Dan Brown aanhaalt. In zijn algemeenheid is het juist. Het wint zelfs aan kracht als we veronderstellen dat Jezus een rabbijn was - wat we niet weten. Rabbijnen worden geacht getrouwd te zijn. Een verstandige stelregel, die veel psyche ellende kan voorkomen. Maar Dan Brown gaat veel te kort door de bocht. Ook binnen het toenmalige jodendom bestonden er ascetische mystieke groepen, zoals de Essenen, waarvan de leden celibatair leefden. Het is dus wel denkbaar dat Jezus zo'n ongehuwde mysticus was. De Essenen hebben de beroemde Dode Zeerollen geschreven, die merkwaardig genoeg ook in 1947 werden ontdekt, net zoals de Nag Hammadi-teksten. En terzijde: anders dan Dan Brown schijnt de denken is de traditie van de hiëros gamos, het heilige huwelijk, waarbij seksualiteit een gewijde betekenis krijgt, nooit uit de joods-christelijke traditie verdwenen. In de mystieke stroming van het jodendom is het tot op heden bewaard gebleven.
Drie Maria's Werd Maria Magdalena als een prostituee voorgesteld door boosaardige kerkvader en bijbelvervalsers die haar positie als uitverkoren leerlinge van Christus wilden ondermijnen door haar zo zwart en duister mogelijk voor te stellen, zoals Brown beweert? Helemaal niet. Die voorstelling komt voort uit een vergissing bij de identificatie van de verschillende Maria's uit de evangelieteksten. De katholieke kerk heeft dat zelf in 1969 rechtgezet. De vergissing is toe te schrijven aan Paus Gregorius I. Hij dacht ten onrechte dat drie Maria's één en dezelfde persoon waren:
Van deze laatste Maria wordt nergens in de evangelies gezegd dat zij een zondares of een prostituee was, alleen dat Jezus "zeven demonen" uit haar had verdreven, zoals in Marcus 16,9 wordt verteld. Terzijde: de orthodoxe kerk heeft die drie Maria's altijd als afzonderlijke personen beschouwd.
Maar zelfs als we deze vergissing in acht nemen, kan men niet in ernst beweren dat Maria Magdalena door de canonieke evangelies of door de kerk werd gedemoniseerd, of dat zij als pars pro toto diende om alle vrouwen als demonische en verdorven wezens af te schilderen. Zij is aanwezig bij de kruisiging en de graflegging van Jezus en na de verrijzenis is zij de eerste die Hem ziet. Zij werd heilig verklaard, er werden kerken, kapellen en parochies aan haar gewijd. De versie dat zij een bekeerde prostituee was is dus historisch onjuist, maar zelfs in die versie krijgt zij een religieuze inhoud die door en door christelijk is: zelfs een vrouw die zo diep gevallen is, kan gered worden als zij berouw heeft en zich bekeert. Voor God is geen enkele zondaar voorgoed verloren, zelfs de Goede Moordenaar niet. Hoe verschrikkelijk onze zonden misschien ook zijn; er is altijd nog vergiffenis mogelijk. We vallen nooit uit Gods hand. Ja, de kerk vereert niet alleen de Heilige Maagd Maria, die vrij was van de erfzonde. Maar zij vereerde ook Maria Magdalena als boetvaardige zondares, die zich bekeerde en gered werd. Men moet een zeer bevooroordeelde geest hebben om in die nobele gedachte een complot tegen de vrouw te zien.
Deel II
In het eerste deel heb ik gewezen op de talrijke fouten in De Da Vinci Code, en vooral op het misleidende gebruik van de gnostische teksten. In dit deel zal ik dieper ingaan op de onwaarheden die verteld worden over Leonardo da Vinci en de Tempeliers.
Het Laatste Avondmaal Leonardo Da Vinci schreef in zijn notities dat we niet weten hoe de bijbels figuren eruit zagen, en dat een schilder dus stereotypen moeten gebruiken om hen herkenbaar te maken. Net zoals we Sint-Antonius herkennen aan zijn varken. Hij paste dat zelf consequent toe, ook in Het Laatste Avondmaal. Het schilderij stelt niet de instelling van de Eucharistie voor, en het brood en de wijn zijn slechts details in de compositie. Het doek legt het dramatische moment vast waarop Jezus aankondigt dat één van de apostelen Hem zal verraden. Brown verzint een hele complottheorie bij dat schilderij. Volgens hem is de figuur aan Jezus' rechterhand niet de apostel Johannes, maar Maria Magdalena. Nu was dat schilderij al tijdens Leonardo's leven volledig afgetakeld, en het ging sindsdien van kwaad naar erger. Het werd herhaaldelijk gerestaureerd - niet altijd even geslaagd trouwens - en het gezicht van Jezus is helemaal herschilderd. Ook nu is het in zeer slechte staat. Het is nog slechts een schim van het oorspronkelijke werk. De enigszins vervaagde figuur van Johannes lijkt op het eerste gezicht inderdaad verdacht vrouwelijk. Maar alleen op het eerste gezicht. Johannes werd in die tijd altijd afgebeeld als een jonge, baardeloze knaap met lange haren en verfijnde gelaatstrekken. Het is hoogst twijfelachtig of dat in de vijftiende eeuw als verwijfd of vrouwelijk werd beschouwd. De normen voor mannelijke schoonheid waren toen heel anders dan nu. Dat het wel degelijk om Johannes gaat, blijkt ook uit het feit dat hij de ogen gesloten heeft, zodat hij wel ingedommeld lijkt. En dat op het dramatische moment dat Jezus aankondigt dat iemand van de twaalf Hem zal verraden! Dat lijkt heel vreemd, maar dat motief van de slapende Johannes kwam in de schilderkunst heel vaak voor. Het had een diepere betekenis: het duidde aan hoe onschuldig Johannes nog was. De wereld van verraad was hem totaal vreemd. Hij sliep letterlijk de slaap der onschuldigen. Bij Da Vinci zit Johannes tenminste nog rechtop te dommelen. In Het Laatste Avondmaal van Domenico Ghirlandaio ligt hij gewoon te slapen met zijn hoofd op zijn armen, voorovergeleund op de tafel. Jezus lijkt zich daaraan niet te ergeren, maar Petrus kijkt fronsend toe, streng en afkeurend. Hetzelfde tafereel vinden we in Het Laatste Avondmaal van Andrea del Castagno. In beide schilderijen heeft Johannes zeer frêle gelaatstrekken, bijna meisjesachtig. Maar niemand zou hem ervan verdenken Maria Magdalena te zijn. Dan Brown gaat helemaal uit de bocht als hij in alle ernst beweert dat er een code in de compositie zit verwerkt. "Maria Magdalena" leunt weg van Jezus, zodat hun lichamen een V vormen. Een V! Het symbool van de kelk, de graal, het vrouwelijke! Verder zouden de centrale figuren in het schilderij een M vormen. Weer slaat Browns fantasie op hol. Een M! Een verborgen verwijzing naar Maria Magdalena! Tja, waarom niet naar het Marcus-evangelie? Of naar gnostische sekten als het Mandeïsme of het Manicheïsme? Of naar de ketterse leer van Marcion? Of het idee van de Mètropater, de androgyne schepper, die tegelijk vader- en moedergod is? Als je het net zo ruim uitwerpt, dan bevat zelfs mijn naam een gecodeerde verwijzing naar Maria Magdalena. En Hitchcocks film Dial M for Murder ook. Was het V-teken van Churchill of de boogschutters bij Agincourt misschien ook een verwijzing naar de vrouwelijke wijsheid? Dan kun je in iedere gevorkte tak en iedere wegsplitsing ook een vrouwelijke symbool zien. En het einde van de doordrammerij is nog niet in zicht. Het wijzende gebaar van Petrus zou met enige slechte wil geïnterpreteerd kunnen worden als een bedreiging, alsof hij aankondigt dat hij de Maria Magdalena-Johannesfiguur de keel wil oversnijden. Hoewel de onbevooroordeelde toeschouwer in dat gebaar waarschijnlijk alleen verontwaardiging zal zien: "Wàt zegt Hij? Een verrader? Eén van ons? Dat kan niet!" Petrus' vinger komt inderdaad vlak bij "haar" hals. En achter zijn rug zweeft een hand met een mes! Een hand die aan niemand lijkt toe te behoren, beweert Brown, hoewel ze volgens mij vastzit aan Petrus arm, al is het dan op een verwrongen en anatomisch niet helemaal correcte manier. Brown wordt bijna lyrisch. Dat bewijst toch zijn ontdekking dat Petrus aankondigt dat hij Maria Magdalena zal vermoorden? Ja toch? Helemaal niet. Petrus met het mes is ook zo'n stereotype voorstelling, net zoals de slapende Johannes of Sint Antonius met het varken. Het mes symboliseert de woede van Petrus over het verraad en het is een voorafbeelding van het incident waarbij hij een knecht van de hogepriester een oor afhakt. Brown beweert dat Maria Magdalena de vrouw of de geliefde was van Jezus en dat Petrus haar aartsvijand was, zelfs in die mate dat hij later geprobeerd heeft haar te laten doden. Maar op dit schilderij leunt de zogezegde Maria Magdalena niet als een geliefde tegen Jezus aan. Ze leunt juist van hem weg, tegen haar vijand Petrus aan. Had ze misschien ruzie met Jezus? Of was het alleen om die V uit de compositie te vormen?
La Gioconda Het wordt nog waanzinniger als Brown zijn theorieën verkondigt over de Mona Lisa. Hij beweert dat hierin een anagram verborgen zit, dat de harmonie tussen het mannelijke en het vrouwelijke weergeeft. Met de letters van "Mona Lisa" kun je de woorden "Amon d'Isa" vormen. Amon en Isa of Isis, de mannelijke en de vrouwelijke vruchtbaarheidsgoden uit de oude Egyptische mythologie! Het evenwicht tussen het mannelijke en het vrouwelijke dat door de complotteurs van de katholieke kerk wreed werd verstoord! Amon en Isa! Jezus en Maria Magdalena! Veel lezers zullen dat als zoete koek slikken, maar het is nonsens. Voor zover men weet heeft Leonardo dat schilderij nooit "Mona Lisa" genoemd. Die naam werd er pas lang na zijn dood aan gegeven. De speculaties dat de Mona Lisa een zelfportret zou zijn van Leonardo, die als heimelijke homoseksueel zichzelf als vrouw afbeeldde, zijn trouwens ook door de feiten achterhaald. Op 14 januari 2008 ontdekten academici van de Universiteit van Heidelberg notities waaruit met een aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid blijkt dat de edelvrouw Lisa de Gioconda inderdaad model heeft gestaan voor het schilderij. Terzijde: Brown beweert dat Leonardo soms teksten codeerde door ze achterstevoren of in spiegelschrift te schrijven. Wie hoopte Leonardo met zo'n simpele truc te misleiden? Pygmeeën? Vijfjarigen? Of hadden ze bij de inquisitie nog geen spiegels? Als iemand met zijn verbeelding en zijn intelligentie codes ontwierp, dan zouden ze wel vernuftiger en moeilijker te breken zijn geweest.
Cryptex Heel de roman draait rond een zogenaamde cryptex, een koker die alleen met een
code geopend kan worden, ongeveer zoals een kluis met een cijferslot. In de koker, die
zogezegd door Leonardo Da Vinci is ontworpen, zit een document in papyrus dat rond een
glazen cilinder met azijn is gewikkeld. Als men probeert de cryptex met geweld te openen,
dan breekt de cilinder en de azijn lost de papyrus op tot een klodderige brij. Althans, dat
beweert Dan Brown. Maar in werkelijkheid…
… heeft Leonardo nooit een cryptex gemaakt of ontworpen;
… lost papyrus helemaal niet zo snel op in azijn;
… zou men zo'n cryptex gemakkelijk kunnen openbreken door hem eerst in een ijskelder of een diepvriezer te stoppen, zodat de azijn bevriest
… zou men met een scanner of met een röntgenapparaat gewoon kunnen zien welke code men moet instellen.
… zou een bekwame chirurg, of zelfs een handige vakman, zo'n cryptex gewoon kunnen openzagen zonder de glazen koker te breken.
Dat kan niet moeilijker zijn dan een schedeloperatie. Een ingreep die zelfs in Da Vinci's tijd al uitgevoerd werd.
Al die onzin over de cryptex steunt op verzinsels, onjuiste gegevens en, wat nog het ergste is, een gebrek aan gezond verstand.
Het kind van Jezus Volgens De Da Vinci Code is Maria Magdalena voor de moordzuchtige Petrus naar Frankrijk gevlucht. Zij was toen zwanger van een kind van Jezus en dat werd later de stamvader van de Merovingers. De Tempeliers hebben dat geheim eeuwenlang bewaard en doorgegeven, tot zij op bevel van paus Clemens V werden uitgeroeid. Maar zij bleven in een ondergrondse organisatie, de Priorij van Sion, hun dubbele taak verderzetten: de afstammelingen van Jezus beschermen en de waarheid over Maria Magdalena doorgeven. Dat onzinnige verhaal is gebaseerd op meerdere bronnen, die echter allemaal even onbetrouwbaar zijn. Vooreerst is er de vrome legende dat Maria Magdalena samen met enkele apostelen in een boot zonder zeilen of roeiriemen uit Israël naar de Provence voer, waar zij haar kind ter wereld bracht en veertig jaar lang niets at. Dit is duidelijk een religieus wonderverhaal, geen historische betrouwbaar relaas. Soortgelijke verhalen doen ook de ronde over Glastonbury. Maar Dan Brown neemt dat letterlijk en bloedernstig. Het verhaal dat de Priorij van Sion in het geheim het werk van de Tempeliers voortzette, met Leonardo Da Vinci als één van de grootmeesters, steunt dan weer op de zogenaamde Dossiers Secrets, van de oplichter Pierre Plantard, die een fictieve geschiedenis met handig vervalste stambomen opstelde, waarmee hij twee dingen probeerde aan te tonen. Primo, dat de Merovingers niet zijn uitgestorven, zoals de officiële geschiedenis dat leert. En secundo - maar dat had de schrandere lezer allicht al verwacht - dat Pierre Plantard zelf één van die afstammelingen is en dus wettelijk recht heeft op de Franse troon. Excusez du peu! Het zoveelste geval van een intelligente en handige oplichter die zichzelf een adellijke afstamming probeert aan te meten. Maar zelfs Plantard heeft nooit beweerd dat de Merovingers zouden afstammen van Jezus of Maria Magdalena. Dat hebben anderen erbij verzonnen. Zo gek was hij nu ook weer niet. Hij moet zelfs een zeer goed historicus geweest zijn, want zijn vervalste stambomen en zijn fictieve lijst van grootmeesters van de Priorij van Sion - de geestelijke erfgenamen van de Tempeliers dus - getuigen allebei van een grote dossierkennis. Er staan niet alleen beroemde personages in zoals Da Vinci, Botticelli, de alchemist Nicolas Flamel, Newton en Victor Hugo, maar ook gewone middelmatige individuen. Maar zelfs die mindere goden, waarvan het grote publiek het bestaan niet eens kent, blijken bij onderzoek echt te hebben bestaan en ze hebben bijna allemaal echt in contact gestaan met hun opvolgers en/of hun voorgangers. Het is een vervalsing, maar wel een hele goeie, met allemaal plausibele kandidaten. Plantard heeft duidelijk heel wat archieven en kronieken doorsnuffeld. Maar zelfs een handige vervalsing blijft natuurlijk een vervalsing. In werkelijkheid werd de Priorij van Sion pas in de twintigste eeuw opgericht. En dat Plantard ondanks zijn gedegen historische opzoekingswerk toch een bedreiger is, blijkt het duidelijks uit de geschiedenis van de Dossiers Secrets. Ik citeer hier uit het werk van Baigent, Leigh en Lincoln (Het Heilige Bloed en de Heilige Graal, uitg Tirion, Baarn, 1982). Zij beschrijven de Dossiers Secrets van Plantard als volgt: "De verzameling heeft catalogusnummer 4° lmi 249 [in de Bibliothèque Nationale in Parijs] en is nu op microfilm vastgelegd. Tot voor kort was het een dun, onopvallend werk, een map met harde omslagen die een verzameling papieren bevatte die ogenschijnlijk niets met elkaar te maken hadden: krantenknipsels, brieven die op een vel papier waren gelijmd, pamfletten, veel stambomen en af en toe een gedrukte pagina die blijkbaar uit een ander werk was gehaald. Soms verdwenen er bladen, dan weer werden er andere toegevoegd. Af en toe werden er in een minuscuul handschrift verbeteringen of toevoegingen aangebracht. Dergelijke vellen werden dan later vervangen door nieuwe, gedrukte, waarop alle veranderingen voorkwamen." Ik weet niet hoe de Bibliothèque Nationale haar archieven beheert, maar zo'n documenten van een onbekende auteur en zonder bronvermelding zijn natuurlijk waardeloos als historisch referentiemateriaal. Dit zijn duidelijk moderne constructies, geen eeuwenoude archiefstukken. Het feit dat zij voortdurend aangepast en veranderd worden, klaarblijkelijk door een anonymus, zou ons wantrouwen nog groter moeten maken. Maar dat is dan typisch voor de afgrijselijke lichtgelovigheid van sommige mensen: ondanks dat nemen Baigent, Leigh en Lincoln die Dossiers Secrets bloedernstig, en vragen ze ons hetzelfde te doen. Plantard is intussen ontmaskerd en één van zijn medeplichtigen heeft zelfs volledige bekentenissen afgelegd. Het lemma "Pierre Plantard" in Wikipedia is bijzonder instructief. Maar echte believers laten zich niet uit het lood slaan door zulke kleinigheden. Waarom feiten geloven als mythen zoveel fascinerender zijn?
De Tempeliers belasterd Heeft de katholieke kerk de Tempeliers dan niet vervolgd en uitgeroeid? Nee, helemaal niet. Dat heeft de Franse koning Filips de Schone gedaan. Niet omdat zij één of ander religieus geheim kenden, maar om hun bezittingen in beslag te kunnen nemen. De ridders zelf waren arm, maar de orde was rijk, onder andere door schenkingen en een vernuftig banksysteem. Filips de Schone heeft ook de mythe in het leven geroepen dat de Tempeliers ketters, afgodendienaars en homoseksuelen waren. Die infame aanklachten waren vrijwel zeker vals: grote gedeelten ervan vinden we woord voor woord terug in eerdere beschuldigingen die op bevel van Filips de Schone waren opgesteld tegen paus Bonifacius VIII. Ketterij, homoseksualiteit, heimelijke afgoderij… het waren letterlijk dezelfde formuleringen. De beulsknechten van de koning hadden de bestaande teksten alleen maar een beetje aangevuld en aangepast om ze opnieuw te kunnen gebruiken, dit keer tegen de Tempeliers. Net zoals sommige publicisten voortdurend hun eigen artikels recycleren. De beulsknechten van Filips de Schone waren beter in het bedenken van originele folteringen dan van originele teksten. Als mensen maar lang genoeg gemarteld worden, bekennen ze tenslotte alles, en dat geldt ook voor taaie en dappere ridders als de Tempeliers. Maar zelfs na de gruwelijkste verhoren waren die bekentenissen niet zo volledig als Filips had gewild. Het verhaal dat de Tempeliers in een geheim ritueel de afgod Baphomet aanbaden, was gebaseerd op de afgedwongen bekentenis van één enkele ridder. Niemand anders had dat detail vernoemd. Andere ridders bekende op de pijnbank ook dat ze afgoden hadden aanbeden, maar hun verhalen waren onsamenhangend en niet met elkaar in overeenstemming. Niemand zegde iets over Maria Magdalena of de afstammelingen van Christus. Die Tempeliers waren niet op bevel van de paus gearresteerd, zoals Dan Brown schrijft, maar op bevel van Filips de Schone. Paus Clemens V was in Avignon de facto de gevangene van de koning. Men kan hem verwijten dat hij zich niet hardnekkiger heeft verzet, maar hij was zeker niet de drijvende kracht. Uit recent ontdekte documenten, onder andere het beroemde perkament van Chinon, weet men dat hij de Tempeliers de absolutie had laten geven en hen had vrijgepleit van alle schuld. Hij had hen zelfs om vergiffenis gevraagd. Een zeldzame daad van deemoedigheid voor een middeleeuwse kerkvorst… Tijdens het proces had de paus geëist dat de bekentenissen die onder foltering waren afgedwongen, ongeldig zouden worden verklaard, maar Filips kwam persoonlijk tussenbeide om dat te beletten. Heeft paus Clemens V dan niet óók de opdracht gegeven de Tempeliers te laten arresteren? Ja, maar dat was duidelijk een poging hen tegen de Fransen te beschermen. Een kerkelijke gevangenis was toen zowat de enige plaats waar de Tempeliers niet aangehouden en gefolterd zouden worden door de beulsknechten van de Franse koning. Dat klinkt misschien als een heel flauwe uitvlucht, maar de feiten zijn ondubbelzinnig: de Tempeliers die door de soldaten van Filips de Schone waren gearresteerd, werden àllemaal schuldig bevonden. Zij stierven op de brandstapel. De ridders die op bevel van de paus waren aangehouden, werden achteraf bijna allemaal vrijgesproken. De meeste Tempeliers sloten zich daarna aan bij de Hospitaalridders, hun bondgenoten uit zoveel bloedige gevechten tegen de moslims.
De vernietiging van de Tempeliers was het duivelswerk van een wereldse Franse koning, niet van de kerk. Filips de Schone was daarbij trouwens niet aan zijn proefstuk toe: enkele jaren eerder had hij paus Bonifacius VIII laten ontvoeren en gevangenzetten in Avignon. De paus stierf kort daarop. Officieel ging het om een natuurlijk overlijden.
Intermezzo Ik voel helemaal niet de behoefte de misdaden van àlle pausen te goed te praten of te minimaliseren. Ik voel mij uiterst ongemakkelijk als in de Encyclopedia Catholica het vergoelijkende lemma over Torquemada lees. Ik kàn geen begrip opbrengen voor zo'n fanatiek, wreedaardig monster dat tweeduizend mensen levend liet verbranden in naam van het evangelie. Zulke geestelijken hebben van het christendom een hatelijke, totalitaire karikatuur gemaakt, waarvoor iedere katholiek een plaatsvervangende schaamte zou moeten voelen. Zij hebben het christendom onnoemelijke schade toegebracht. En de wellustige en moordzuchtige Borgia-pausen waren zo mogelijk nog erger. De critici die hen aanklagen hebben helaas gewoon gelijk. Maar wat zijn fouten en zwakheden ook waren, Clemens V was niet zo'n paus. Hij wordt onterecht belasterd. Wat Dan Brown over hem schrijft is gewoon gelogen.
Geen ketters Hebben de Tempeliers opgravingen gedaan onder de Tempelberg, en daar geheime documenten gevonden die een nieuw licht werpen op de geschiedenis van het vroegere christendom en in het bijzonder op de rol van Maria Magdalena? Dan Brown beweert dat zij zich jarenlang een weg hakten doorheen het graniet onder de Tempelberg, tot zij het geheim ontdekten. Maar archeologen hebben nooit sporen van zo'n graafwerken gevonden. En als er iets is dat de tand des tijds kan doorstaan, dan is het wel een gang die in graniet is uitgehouwen. Bovendien zijn de fundamenten van de joodse Tempel wel een zeer onwaarschijnlijke plaats voor het verbergen van christelijke documenten. Hoe en wanneer zou dat gebeurd moeten zijn? Bovendien weten we uit middeleeuwse teksten dat zowat alles wat de kruisvaarders over de Tempel dachten te weten, gewoon verkeerd blijkt te zijn. Hun foutieve naamgeving van de "stallen van Salomo" is daarvan het duidelijkste voorbeeld. Welke functie die gewelven ook hadden, het waren zeker geen stallen, en ze zijn ook niet door Salomo gebouwd, maar door koning Herodes. Waarschijnlijk borduurt Dan Brown hier voort op de oude joodse legende dat de Ark des Verbonds in een geheime crypte onder de Tempelberg verborgen zou zijn. Maar ook daarvoor zijn er geen archeologische of historische aanwijzingen. Niemand weet wat er met de Ark des Verbonds gebeurd is. Ze werd in alle geval niet meegenomen door de Babyloniërs toen die de Eerste Tempel plunderden. Men heeft gedetailleerde lijsten gevonden van de buit die zij daar wegsleepten, maar de Ark komt daarop niet voor, en zo'n beroemd en prestigieus stuk kan natuurlijk niet door een corrupte officier scheefgeslagen zijn. Er zijn al evenmin aanwijzingen dat de Tempeliers openlijk of heimelijk een andere godsdienst beleden dan het toenmalige katholieke christendom. Dat zou ook heel vreemd zijn: zij waren niet zomaar naamchristenen, zij beleden niet alleen lippendienst aan de kerk en het geloof. Zij hadden al hun bezittingen afgestaan om in het Heilig Land tegen de moslims te gaan vechten, zij hadden daar de bitterste ontberingen geleden, de grootste offers gebracht en de wanhopigste gevechten geleverd. En zij waren er bij honderden gesneuveld. Zouden mensen dat doen voor een kerk en een godsdienst waar zij niet echt in geloofden? Behalve die onder foltering afgedwongen bekentenissen is er geen enkele historisch feit en geen enkel document dat erop wijst dat de Tempeliers heimelijke ketters of homoseksuelen waren, of dat zij een bijzonder band hadden met Maria Magdalena. Niet één enkel.
De meest verregaande hypothese is dat het ritueel rond Baphomet dat die éne gefolterde ridder beschreef, een soort ludieke en ruw ontgroening was, ongeveer het Middeleeuwse equivalent van een ruige studentendoop. Er wordt ook geopperd dat het een oefening was om de ridders voor te bereiden op mogelijke krijgsgevangenschap bij de moslims. Daardoor moesten zij fysiek en psychisch gehard worden tegen de folteringen en de pogingen tot gedwongen bekering die hen daar te wachten stonden. Na de Koreaanse Oorlog hebben de Amerikaanse mariniers ook zo'n trainingskampen ingericht om hun manschappen te leren zich in communistische gevangenschap niet te laten hersenspoelen of manipuleren. Daar waren natuurlijk óók trainers die de rol speelden van communistische ondervragers, bewakers of folteraars. Maar is dat een aanwijzing dat de roemrijke Marines heimelijke marxisten waren?
Epiloog Is dit allemaal nog belangrijk? De Tempeliers zijn al heel lang dood.
The Knights are dust, their good swords rust,
their souls are with the saints we trust.
Ook paus Clemens V, Leonardo en kerkvaders uit de eerste eeuwen van het christendom zijn al lang overleden. Vele katholieken zullen zich zelfs hun namen niet herinneren. Heeft het nog zin de leugens uit De Da Vinci Code te weerleggen? Zou ik het zo verschrikkelijk vinden als bleek dat Jezus getrouwd was geweest, zoals zovele rabbijnen? Zou het geloof ondermijnd worden als men ontdekte dat Hij kinderen had verwekt? Dat het oorspronkelijk de bedoeling was dat de jonge kerk door Maria Magdalena geleid had moeten worden, en niet door Petrus? Niet één van die dingen zou volgens mij het katholicisme of, in ruimere zin het christendom, ernstige schade toebrengen. Maar het gaat daar niet om. Wat het katholicisme wèl ernstig beschadigt, is de geniepige suggestie dat de kerk al vanaf het begin geleid werd door bedriegers die de evangelies hebben vervalst, dat Petrus geprobeerd heeft Maria Magdalena te laten vermoorden en dat heel de katholieke leer op eeuwen van bedrog en manipulatie berust. Ik vrees dat die laster in brede kring geloofd zal worden. Er zijn inderdaad enkele pausen en een heleboel bisschoppen geweest die inderdaad moordzuchtig, leugenachtig en manipulatief waren, en er hebben altijd al geruchten gecirculeerd over occulte genootschappen, complotten en verborgen documenten. De mens heeft duidelijk behoefte aan zulke geheimzinnige verhalen. De Da Vinci Code speelt daar heel handig op in en vermengt die oude verhalen met moderne leugens, zodat het lijkt alsof we alleen maar een dieper inzicht krijgen in "feiten" die we al langer meenden te kennen. Al die losse draadjes van geruchten en legenden worden samengeknoopt tot een weefsel waarin ze elkaar lijken te bevestigen en te versterken. Daarom vrees ik dat die leugens nog jaren zullen blijven knagen aan de wortels van de kerk en nog vele goedmenende mensen in verwarring zullen brengen. En daarom heb ik er zo'n uitvoerig dubbel artikel aan gewijd.